Strzemieszyce Wielkie – Dąbrowa Górnicza

Położenie i charakterystyka

Strzemieszyce Wielkie to ciekawa dzielnica Dąbrowy Górniczej, która jest usytuowana między Strzemieszycami Małymi a Redenem, przydrodze krajowej nr 94. W odległości 7,5 km od centrum miasta, Strzemieszyce Wielkie kryją w sobie bogatą historię, zasobną w interesujące anegdoty i faktografie. Rzeki Rakówka i Jamki, wpływające do Bobrka, przepływają przez tę dzielnicę, dodając jej malowniczego uroku.

Historia: od wsi do dzielnicy

Historia Strzemieszyc Wielkich sięga czasów, kiedy były to tereny podległe biskupstwu krakowskiemu, znajdujące się w powiecie proszowickim, w województwie krakowskim, na przełomie XVI wieku.

Skąd nazwa Strzemieszyce?

Powszechna etymologia ludowa sugeruje, że nazwa Strzemieszyce powstała z anegdoty związanej z królem Janem III Sobieskim, który miał zerwać złote strzemię podczas przejazdu przez wieś, a naprawił je miejscowy rzemieślnik. Ta historia jest jednak niezgodna z faktami, ponieważ nazwa Strzemieszyce Wielkie (Strmyeschycze major) jest udokumentowana już w XV wieku.

Głębszy rzut oka na historię nazwy

Nazwa Strzemieszyce pochodzi od nazwy osobowej Strzemiesz, i najprawdopodobniej oznacza potomków człowieka o takim imieniu, którzy zasiedlili obszar ówczesnej wsi. Z biegiem lat nazwa ta przeszła z grupy ludzi na miejsce, które zamieszkiwali. Użycie strzemienia jako symbolu Strzemieszyc jest w pełni uzasadnione. Złoty kolor strzemienia w herbie wskazuje jedynie na piękną legendę, która nie ma jednak wiele wspólnego z rzeczywistością. Przydomek Strzemiesz wywodzić bowiem należy właśnie od tego słowa.

Historia Strzemieszyc Wielkich – od prehistorii do nowoczesności

Prehistoryczne ślady osadnictwa

Strzemieszyce Wielkie, dziś integralna część Dąbrowy Górniczej, kryje w sobie wiele sekretów z przeszłości. Pierwsze dowody na istnienie osadnictwa w tych okolicach pochodzą z okresu kultury łużyckiej. Badania archeologiczne odkryły na tym terenie szczątki cmentarza, który prawdopodobnie funkcjonował pod koniec epoki brązu lub na początku epoki żelaza (około 700 r. p.n.e.).

Legendy i kroniki

Fascynującą ciekawostką jest związana z tym miejscem legenda. Opowiada ona o podróżniku, kronikarzu, a także handlarzu niewolników – Ibrahime ibn Jakubie. Według tych przekazów, w 965 roku podczas swojej podróży, Ibrahim zatrzymał się właśnie na terenach dzisiejszych Strzemieszyc. To tutaj miał nabyć swoją ulubioną niewolnicę, znaną pod imieniem Dziewoję. Miejsce, w którym Ibrahim ibn Jakub postawił swój obóz, miało się znajdować w pobliżu źródeł Wywierzyska.

Zachowane do dzisiaj legendy i odkrycia archeologiczne rzucają nowe światło na historię Strzemieszyc Wielkich, odkrywając jej bogate dziedzictwo, które zasługuje na dalsze badania i eksplorację.

XI-XVIII w. – Średniowieczne korzenie i późniejsze lata

Trwałość osadnicza od XI wieku

Strzemieszyce Wielkie, dzielnica Dąbrowy Górniczej, ma długą i bogatą historię, sięgającą co najmniej XI wieku. Badania archeologiczne przeprowadzone w 1932 roku potwierdzają tę ciągłość osadniczą, kiedy to odkryto cmentarzysko średniowieczne, datowane na okres od XI do drugiej połowy XII wieku. Cmentarzysko to, znajdujące się około 3-4 km od Łośnia, jest jednym z najbogatszych znalezisk z początków państwa polskiego, zawierającym 103 groby.

Odkrycia archeologiczne i średniowieczne chaty

W 1997 roku przeprowadzone prace archeologiczne na posesji przy ulicy Strzemieszyckiej 407 pozwoliły na odkrycie szczątków trzech chat średniowiecznych, datowanych na XI-XII wiek. Wydaje się, że istnienie tej osady było związane z mikroregionem osadniczym, który obejmował również sąsiedni Łosień i był związany z wydobyciem oraz wytopem rud ołowiu i srebra. Ślady pieca do wytopu kruszców oraz wyposażenie grobów odkrytych w 1932 roku sugerują, że mieszkańcy tych terenów zajmowali się górnictwem i hutnictwem.

Własność biskupów krakowskich i rozwój gospodarczy

Pierwsze pisemne źródła dotyczące wsi Strzemieszyce pojawiają się na początku XIV wieku. Wówczas wieś była własnością biskupów krakowskich, a aż do końca XVIII wieku wchodziła w skład klucza sławkowskiego. Prawdopodobnie istniał tutaj również dwór biskupi, w którym w 1363 roku gościł cesarz Karol IV, podróżujący z Pragi do Krakowa na ślub z wnuczką Kazimierza Wielkiego – Elżbietą.

Gospodarka, rzemiosło i konflikty

Życie gospodarcze Strzemieszyc Wielkich było ściśle powiązane z sąsiednim Sławkowem. W XVI wieku wieś była miejscem eksploatacji kruszców. Z tego okresu pochodzą informacje o kopalni w Warpiu (dzisiejsza kolonia Przełajka), otwartej w 1552 roku przez Stanisława Grabowskiego, a także o kopalni „Jakuby”, nabytej w 1568 roku przez Marcina Górnika. W Strzemieszycach Wielkich istniały również karczmy i młyny. Zapisy z 1490 roku odnotowują istnienie dwóch młynów na rzece Bobrek: „Szałas” i „Warmus”. Dodatkowo, w 1522 roku, mieszczanin sławkowski Marcin Porębski otrzymał odnowienie przywileju na prowadzenie karczmy w Strzemieszycach Wielkich.

Od średniowiecza Strzemieszyce Wielkie były również centrum rzemiosła. Podlegały one sławkowskim organizacjom cechowym od XVI wieku. Znamy na przykład mistrza Mikołaja Strzałkiewicza pochodzącego z Żywca, u którego praktykowali Filip Lewkowicz, rodowity strzemieszycanin, oraz sławkowianin Wawrzyniec Trzewiczek. Księgi cechowe z 1794 roku odnotowują działalność mistrza rzemiosła tkackiego Filipa Kłoska.

Z końca okresu zwierzchnictwa biskupiego pochodzą informacje o zaangażowaniu chłopów strzemieszyckich po stronie urzędników biskupich w konfliktach z mieszczanami sławkowskimi. Wszystko to rzuca światło na bogatą i złożoną historię Strzemieszyc Wielkich, odzwierciedlającą zmieniające się prądy i dynamikę życia społeczno-gospodarczego na przestrzeni wieków.

XIX-XX w. – własność państwowa i rozwój komunikacji

Strzemieszyce Wielkie wraz z innymi miejscowościami klucza przeszły w 1790 r. pod zarząd skarbu państwa. Znajdowały się one w granicach Nowego Śląska od czasu III rozbioru Polski do 1807 roku. W tym okresie, dokładniej w 1806 roku, powstała pierwsza szkoła elementarna, przyjmująca dzieci ze Strzemieszyc Wielkich i Małych oraz z osady Niemce. W 1809 roku Strzemieszyce stały się częścią gminy olkusko-siewierskiej.

Chociaż sąsiednie Dąbrowa Górnicza i Ostrów Górnicze szybko się rozwijały pod względem przemysłowym, Strzemieszyce Wielkie jeszcze w drugiej połowie XIX wieku były głównie rolnicze. Pomimo prób poszukiwania złóż kruszców rozpoczętych już w czasach pruskich (1795-1807), nie znaleziono ich na terenie Strzemieszyc Wielkich. Początkowo nie odkryto również złóż węgla kamiennego.

Rozwój gospodarczy Strzemieszyc Wielkich wiązał się z ekspansją dróg komunikacyjnych. W latach 30. XIX wieku powstał utwardzony szlak łączący Będzin z Olkuszem, który przechodził przez Strzemieszyce Wielkie. Transportowano nim galman z kopalń w Olkuszu, Sławkowie i Strzemieszycach Małych do hut w Dąbrowie Górniczej i Będzinie. W przeciwnym kierunku, do Olkusza, przewożono węgiel z kopalń Zagłębia Dąbrowskiego.

Wpływ kolei na rozwój miasta

W 1848 roku tędy przebiegał odcinek Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej prowadzący do Maczek. Wówczas otwarto stację Strzemieszyce Południowe (obecnie Dąbrowa Górnicza Południowa). W styczniu 1885 r. Strzemieszyce zostały połączone z Kielcami za pomocą Kolei Iwanogrodzko-Dąbrowskiej. Ta infrastruktura kolejowa, a szczególnie Kolej Iwangorodzko-Dąbrowska, odegrała kluczową rolę w urbanizacji Strzemieszyc Wielkich.

Od lat 70. XIX wieku rozpoczęto poszukiwania węgla kamiennego, ale złoża okazały się niewielkie. Mimo to zaczęły powstawać małe kopalnie. W 1880 roku powstała kopalnia „Jakub” w Grabocinie, funkcjonująca do 1884 roku jako kopalnia odkrywkowa. Eksploatację wznowiono tam w latach 1908-1910 pod nazwą „Jakub II”. Niedługo potem kopalnia ta została połączona z kopalnią „Kazimierz”.

Kopalnia „Podreden” rozpoczęła swoją działalność w 1912 roku. Zlokalizowana była na terenach dzierżawionych od 1910 roku, na obszarze dzisiejszej Mikrohuty. W 1913 roku, na granicy Strzemieszyc Wielkich i Ostrów Górniczych, założono kopalnię „Lilit”.

Inną ważną kopalnią w regionie była „Siurpryz”, która działała jako część Towarzystwa Górniczo-Przemysłowego Będzin-Olkusz. Po zakończeniu I wojny światowej, zaprzestano jednak eksploatacji węgla w tej kopalni.

Podsumowując, XIX i XX wiek to czas dynamicznych zmian dla Strzemieszyc Wielkich. Mimo początkowej przewagi rolnictwa, dzięki rozbudowie infrastruktury komunikacyjnej, zwłaszcza kolei, region ten zaczął przekształcać się w ważny ośrodek górniczy. Choć poszukiwania złóż kruszców nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, to odkrycie i eksploatacja węgla kamiennego dało impuls do rozwoju gospodarczego i przemysłowego Strzemieszyc Wielkich.

Rozkwit Przemysłu w Strzemieszycach Wielkich

Pod koniec XIX wieku, w 1883 roku, rozpoczęła się budowa Fabryki Cerezyny, która później przemianowana została na „Strem”. Zakład ten, szybko rozwijający się, zatrudniał w 1904 roku 120 osób, a już dziesięć lat później, w 1914 roku, liczba ta wzrosła do 206. Kolejny krok w rozwoju przemysłu w Strzemieszycach Wielkich stanowiło powstanie w 1899 roku Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Superfosfatów i Przetworów Chemicznych „Strzemieszyce”. Początkowo zatrudniało ono 90 pracowników, ale już w 1914 roku liczba ta zwiększyła się do 149.

Zmiany Demograficzne

Wraz z rozwojem przemysłu, Strzemieszyce Wielkie zaczęły przyciągać nowych mieszkańców, w tym społeczność żydowską. W przeciwieństwie do innych miejscowości Zagłębia Dąbrowskiego, takich jak Będzin czy Modrzejów, Strzemieszyce Wielkie, które należały do biskupstwa krakowskiego, mogły przyjmować Żydów dopiero od drugiej połowy XIX wieku. W 1885 roku, spośród 2962 mieszkańców, 125 to byli Żydzi, co stanowiło 4,2% populacji. W okresie międzywojennym odsetek ten wzrósł do około 20%. W 1928 roku utworzono tu samodzielną gminę wyznaniową, dysponującą synagogą, mykwą i chederem.

10 lutego 1911 roku, biskup kielecki Augustyn Łosiński erygował parafię w Strzemieszycach Wielkich. Parafia ta obejmowała również Strzemieszyce Małe, Grabocin, Kazimierz, Ostrowy, Feliks i Niemce. W okresie międzywojennym, z populacją 11 tysięcy mieszkańców, Strzemieszyce Wielkie stały się najbardziej ludną wsią II Rzeczypospolitej.

Okupacja Niemiecka

Podczas II wojny światowej, Strzemieszyce Wielkie znalazły się pod niemiecką okupacją i były znane jako Groß Strzemieszyce. Planowana nazwa niemiecka, Strehmen, nigdy nie została oficjalnie wprowadzona. Strzemieszyce Wielkie stały się siedzibą okręgu urzędowego Strzemieszyce (Amtsbezirk Strzemieszyce), w skład którego wchodziły oprócz Strzemieszyc Wielkich także: Strzemieszyce Małe, Strzemieszyce Folwark, Maczki, Niemce, Ostrowy i Porąbka, co razem stanowiło siedem gmin.

Strzemieszyce Wielkie w Okresie Powojennym

Po zakończeniu II wojny światowej, 1 stycznia 1950 roku, Strzemieszyce Wielkie przestały być częścią gminy Olkusko-Siewierskiej, która dotychczas stanowiła ich główny trzon. Po wydzieleniu Gołonoga, Ząbkowic, Kazimierza, Ostrów Górniczych i Porąbki utworzono nową jednostkę – gminę wiejską o charakterze miejskim, której nazwę utrzymano jako Strzemieszyce Wielkie.

Nowe Granice

W 1952 roku doszło do korekty granic między Strzemieszycami Wielkimi a Kazimierzem Górniczym. Dwa lata później, w 1954 roku, Strzemieszyce Wielkie otrzymały formalny status miasta. Kolejna zmiana granic miała miejsce 30 czerwca 1963 roku, kiedy do Strzemieszyc Wielkich dołączono kolonię Jamki oraz tereny leśne o łącznej powierzchni 339,30 hektarów, które wcześniej były częścią Dąbrowy Górniczej.

Rozszerzenie i Połączenie z Dąbrową Górniczą

1 stycznia 1973 roku, do Strzemieszyc Wielkich włączono obszar sołectwa Strzemieszyce Małe, co znacznie powiększyło terytorium miasta. Jednak największa zmiana miała miejsce w 1975 roku, kiedy Strzemieszyce Wielkie zostały formalnie włączone do Dąbrowy Górniczej. Od tego czasu stanowią jedną z jej dzielnic, zachowując jednak swoją unikalną historię i charakter.

Zabytki i Pomniki w Strzemieszycach Wielkich

Bazylika Najświętszego Serca Pana Jezusa

To jest neogotycki kościół z początków XX wieku, zaprojektowany przez Józefa Stefana Pomian-Pomianowskiego. Jest to jedno z najważniejszych zabytków Strzemieszyc Wielkich.

Tablica Pamiątkowa Oddziału „Ordona”

Przy ulicy Strzemieszyckiej znajduje się tablica pamiątkowa, która upamiętnia tragiczny mord członków grupy partyzanckiej Armii Krajowej pod dowództwem Henryka Miltona, pseudonim „Ordron”. Zginęli oni z rąk hitlerowców w 1943 roku. Pierwsze upamiętnienie miało miejsce w 1945 roku, natomiast obecna tablica została odsłonięta w 1981 roku z inicjatywy Prezesa ZBoWiD Kazimierza Byjos i Ryszarda Wojtusik.

Dolinka Katyńska

Została założona w 1991 roku z inicjatywy społeczności Strzemieszyc i koła ZBoWiD, przy akceptacji lokalnych władz kościelnych. Dolinka Katyńska jest poświęcona pamięci mieszkańców Strzemieszyc zamordowanych w Katyniu, jak również ks. Jerzemu Popiełuszce i o. Maksymilianowi Kolbemu.

Pomnik „11 Powieszonych”

Pomnik upamiętnia tragiczne morderstwo jedenastu Polaków, które miało miejsce 26 listopada 1943 roku podczas okupacji hitlerowskiej. Pomnik jest usytuowany na łąkach między ulicami Ofiar Katynia, Majewskiego, Stacyjną i Akacjową.

Wapiennik Bordowicza

To jest zakład przemysłowy założony w 1931 roku przez Wł. Bordowicza.

Szkoły w Strzemieszycach Wielkich

W Strzemieszycach Wielkich działa kilka szkół, które od lat kształcą młodzież tej dzielnicy:

1. Szkoła Podstawowa nr 17 im. Adama Mickiewicza przy ul. Ofiar Katynia 76
2. Szkoła Podstawowa nr 2 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego przy ul. Sportowej 16
3. Szkoła Podstawowa nr 5 im. Henryka Sienkiewicza przy ul. Strzemieszyckiej 390

Każda z tych szkół ma ponad pół wieku historii i nadal pełni ważną rolę w edukacji mieszkańców Strzemieszyc. Szczególnie atrakcyjna jest Szkoła Podstawowa nr 5, która dysponuje basenem dostępnym nie tylko dla uczniów, ale i dla mieszkańców miasta.

Przyroda Strzemieszyc Wielkich

Pomnik Przyrody Wywierzyska

Wywierzyska w Strzemieszycach Wielkich to Pomnik Przyrody, który powstał w maju 1996 roku dzięki uchwałom Rady Miejskiej. Ten obszar, o powierzchni 1,3 ha, charakteryzuje się źródłami wody wapniowo-magnezowej. Pomimo tego, nie jest ona zdatna do spożycia ze względu na obecność bakterii koli. Źródła te dostarczają 50 litrów wody na sekundę i znajdują się na wysokości 290 m n.p.m. Obszar zasilania tych źródeł nie jest jednak określony.

Fauna i Flora

Wywierzyska są domem dla różnorodnych gatunków fauny i flory. Do najważniejszych elementów fauny należą:

• wypławek kątogłowy,
• źródlarka karpacka,
• kiełż zdrojowy,
• pstrąg potokowy.

Z kolei, najważniejsze elementy flory to:

• rzadki mech Cratoeuron commutatum, związany z zimnymi wodami węglanowymi,
• wywłócznik kłosowy.

Dziedzictwo przemysłowe

Ciekawym aspektem historii Strzemieszyc Wielkich jest fakt, że na terenie Wywierzysk w XIX wieku działała płuczka galmanu „Strzemeska”. To był zakład wzbogacania rud, którego budynki według dokumentów archiwalnych były zlokalizowane przy drodze z Dąbrowy do Olkusza. Została założona przy źródłach wód, które w tym miejscu tworzą stawiki. Początkowo przemywano w niej galman z różnych kopalń, ale po wybudowaniu innych płuczek, obsługiwała już tylko kopalnie „Anna” i „Leonidas”. Zakład ten został zamknięty w 1893 roku, a późniejsze prace regulacyjne i budowa alejek parkowych sprawiły, że nie zachowały się żadne ślady po tym przemysłowym dziedzictwie.

Znane Osobistości Strzemieszyc Wielkich

Urodzeni w Strzemieszycach Wielkich

Strzemieszyce Wielkie to miejsce urodzenia wielu wybitnych osób. Do tych, którzy przysłużyli się polskiej kulturze, nauce i społeczeństwu należą:

• Bronisław Darski (1905-1964): Znany polski aktor teatralny i filmowy.
• Henryk Levittoux: Lekarz, brat opozycjonisty polskiego, Karola Levittoux.
• Tadeusz Makarczyński (1918-1987): Polski scenarzysta i reżyser filmów dokumentalnych.
• Helena Płotnicka: Członkini ruchu oporu podczas II wojny światowej.
• Bolesław Szlązak: Prawnuk, poseł, wiceprezes NIK i członek Trybunału Stanu.
• Andrzej Ziębik: Profesor, wykładowca Politechniki Śląskiej.
• Janusz Gajos: Renomowany polski aktor.
• Stanisław Marian Próchnicki (1893-1933): Major dyplomowany kawalerii Wojska Polskiego.
• Kazimierz Byjoś (1928-2003): Działacz społeczny, Prezes ZBOWiD, odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
• Tomasz Byjos (ur. 1968): Polski sportowiec, laureat nagrody „Srebrne Strzemię” i tytułu „Dąbrowianin Roku”.

Osobistości związane ze Strzemieszycami Wielkimi

Niektóre wybitne postaci, choć nie urodziły się w Strzemieszycach Wielkich, są ściśle związane z tą dzielnicą. Wśród nich są:

• Edward Babiuch (ur. 1927): Polityk, ekonomista, były premier rządu PRL.
• Jadwiga Byjoś (1928-2017): Działaczka społeczna, Prezes PCK, odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
• Zbigniew Gadomski (1921-1993): Ksiądz, więzień i duszpasterz więźniów PRL.
• Krzysztof Kieślowski (1941-1996): Reżyser filmowy, który w dzieciństwie mieszkał w Strzemieszycach Wielkich.
• Mariusz Trąba: Rektor Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Sosnowieckiej w Krakowie.

Te wybitne postaci przyczyniły się do różnych dziedzin życia, od kultury po politykę, pokazując różnorodność i bogactwo talentów związanych ze Strzemieszycami Wielkimi.

Nazwy ulic w dzielnicy Strzemieszyce Wielkie

• Akacjowa
• Astrów
• Białostockiego Marcelego
• Boczna
• Bursztynowa
• Chabrowa
• Ciołkowizna
• Cmentarna
• Fabryczna
• Gruszczyńskiego Tadeusza
• Hetmańska
• Jamki
• Jodłowa
• Kamienna
• Kombatantów
• Kozłowskiego Kornela
• Kozubka Antoniego
• Krucza
• Łazienna
• Łuszczaka Józefa
• Magazynowa
• Majewskiego Jana
• Modrzejowska
• Mostowa
• Myśliwska
• Narutowicza Gabriela
• Obrońców Pokoju
• Ofiar Katynia
• Orkana Władysława
• Orla
• Polna
• Przełajka
• Puszkina Aleksandra
• Roztoki
• Rzeczna
• Skośna
• Sosnowa
• Sosnowiecka
• Sportowa
• Stacyjna
• Studzienna
• Szałasowizna
• Szarych Szeregów
• Szklanych Domów
• Środkowa
• Torowa
• Towarowa
• Transportowa
• Tylna
• Wakacyjna
• Warszawska
• Wiosenna
• Za Remizą
• Zielna
• Źródlana
• Żurawia
• Żwirki Franciszka i Wigury Stanisława